कमल कोइराला
नेपाली बाम तथा प्रजातान्त्रिक आन्दोललन, त्यसमा पनि खासगरी महिला आन्दोलन कि अगुवा कमरेड साहना प्रधानले यस धर्तिबाट बिदा हुनुभएको छ । मंगलवार आर्यघाटमा अन्तिम संस्कार गरेसगै उहाँको भौतिक सरीर अव हामी सामु रहेन । बास्तवमा साहना प्रधान एक निडर महिला नेतृ हुनुहुथ्यो । पछिल्लो कालमा मात्रै होइन, सानो उमेरदेखि नै बिभेदको बिरुद्धमा संघर्ष गर्नुभएको हो । नेपालमा महिलालाई पढन दिनु हुँदैन भन्ने राणा शासनको निर्णयबिरुद्ध आन्दोलनको थालनी गर्ने नै साहना र साधना प्रधान (दिदी) हुनुहुन्थ्यो । जतिबेला नेपालमा आम महिलालाई बिद्यालय जानबाटै बञ्चित गरिएको थियो, त्यस्को बिरुद्धमा उहाँले काठमाडौंमा आन्दोलन गर्नुभएको हो । यसकारण उहाँ नेपाली महिला आन्दोलनको संस्थापक नेता हुनुहुन्छ ।
नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव कमरेड पुष्पलाल श्रेष्ठसंग साहनाको भेट पहिलो पटक बिसं २००४ सालमा काठमाडौंमा भएको थियो । त्यसबेला पदम शमशेर सत्तामा थिए । त्यसबेला काठमाडौंमा राणाबिरोधी आन्दोलन शुरु भइसकेको थियो । त्यही आन्दोलनको दौराना फुर्तिली साहना र पुष्पलालबीच भेट भयो । पहिलो भेटबाटै पुष्पलालले उहाँलाई मन पराउन थाल्नुभयो । सहाना प्रधान र साधना प्रधान दिदी–बहिनी हुन । उहाँहरु दुवै नेपाली महिला आन्दोलनका अग्रणी हुनुहुन्छ । असनका शंकरलाल प्रधान प्रतिष्ठित परिवारका व्यापारी थिए । उनी व्यापारका सिलसिलामा बर्मा गए । सहाना पनि बर्मामै जन्मनु भएको हो । दोस्रो विश्व युद्धमा हजारौं भारतीयसँगै नेपालीको पनि वर्माबाट भागाभाग भयो । त्यही क्रममा काठमाडौंका खातापिता ब्यापारी शंकरलाल पनि नेपाल फकर्नुभयो । साहना प्रधान बर्मामा ७ कÔासम्म पढ्नुभयो । नेपालमा त्यतिबेलासम्म छोरीले स्कुल जान पाउ“दैनन थिए । उहा“ले छोरीले पढ्न किन नपाउने भनेर आन्दोलन थाल्नुभयो । १७ वैशाख विसं २००४ सालमा नेपालमा पहिलो पटक संगठित रुपमा राणाशाही विरोधी नारा लगाउने चार कर्मठ महिलामध्ये साधना र साहना दिदी बहिनी प्रमुख दुई पात्र थिए । सोही आन्दोलनको क्रममा १५ दिन आमरण अनसन बसेपछि महिलालाई शिÔा दिलाउन तत्कालीन प्रधानमन्त्री पद्म शमशेरले आश्वासन दिएका थिए ।
त्यसबेलासम्म राणा शासनविरोधी आन्दोलन पनि शुरु भइरहेको थियो । सत्याग्रह र महिला आन्दोलन एकसाथ चलिरहेको थियो । त्यही आन्दोलनको क्रममा पुष्पलाल र साहनालाई पक्राउ गरी सँगै तत्कालीन श्री ३ पद्म समशेर समÔ लगियो । पद्म समशेर अलि उदार भएकोले कठोर सजाय“ सुनाएनन । त्यही हिरासतमा पुष्पलाल र साहनाको घनिष्ठता बढाउने काम भयो । आन्दोलन चर्किएको र छोरीलाई पढन कठिनाई भएपछि साहनालाई पढनका लागि भारत पठाइयो । भारतमा पनि पुष्पलाल साहनालाई भेटन बेलाबेलामा जाने गर्नुहुन्थ्यो भन्ने जानकारी पाएको थिएँ । नेपालबाट भारत गएपछि पुष्पलालको नेतृत्वमा २००६ सालमा कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भयो । पार्टी गठन गर्नुअघि संस्थापक बनाउने योजनासहित पुष्पलाल साहनालाई भेटन जानुभएको थियो । उहाँ साहनाको जोश, जाँगर र परिवर्तनप्रतिको लगाव देखेर नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको संस्थापक नेता बनाउन चाहनुहुन्थ्यो । तर त्यसबेला साहना प्रधान नेपाल आउनु भएको रहेछ, त्यसै कारण पुष्पलालको भेट हुनै सकेन । र उहाँ कम्युनिस्ट पार्टीको संस्थापक नेता बन्ने अवसरबाट बञ्चित हुनुभयो । साहनालाई नभेटिएपछि पुष्पलालको नेतृत्वमा नरबहादुर कर्माचार्य, नारायणबिलाश जोशी, मोतीदेवी सिंह र निरञ्जन गोबिन्द बैद्य संस्थापक रही नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भएको हो ।
मैले आङ्खनो राजनीतिक यात्रा पुष्पलालको सानिध्यमा रहेर शुरु गरे“ । कोइराला परिवारबाट विद्रोह नै गरेर कम्युनिस्ट भए“ । मेरो संगत शुरुदेखि नै मनमोहन अधिकारी, भरतमोहन अधिकारीहरुस“ग भयो । त्यसैले हामी कम्युनिस्ट भयौं । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक महासचिव पुष्पलालस“ग बनारसमा सात वर्È स“गै बसे“ । मैले पार्टी हेडक्वार्टरमै बसेर एसएलएमसम्मको अध्ययन पुरा गरे । त्यसबेला प्रचार बिभागमा रहेको थिएँ, पार्टीले निकाल्ने बुलेटिनको जिम्मा मलाई नै दिइएको थियो । अन्य नेताहरुले नभ्याएपछि पुष्पलालले बुलेटिन निकाल्ने काम मलाई दिनुभएको थियो । त्यसैले मैले ७ बर्ष उहाँसँगै बस्ने मौका पाएको थिए ।
साहना र पुष्पलालबीच २०१० साल माघ १० गते बिवाह भयो । बिवाहपछि आफ्नो सिंगो जिवन कमरेड पुष्पलालको राजनीतिक सहयात्रीका रुपमा ब्यतित गर्नुभयो । बिवाहपछि पनि पनि पुष्पलाल भारतमै बस्नुहुन्थ्यो । पुष्पलाल होलटाइमर (पुर्णकालिन) पार्टीमा काम गर्ने भएपछि आर्थिक रुपमा निकै समस्या आइलाग्यो । त्यसैले साहनाले काठमाडौंमै शिक्षण पेशा शुरु गर्नुभयो । सहाना प्रधान पुष्पलाललाई भेट्न काठमाडौंबाट बेला बेलामा बनारस आउनुहुन्थ्यो । उहा“स“ग छोरा उमेश र छोरी उÈा पनि आउथे । बिदाको समय पारेर कहिले १५÷२० दिन त कहिले एक महिना बसेर नेपाल फर्कनु हुन्थ्यो । तर पञ्चायतको बिरोधमा लागेको भनेर उहाँको जागिर खोसियो ।
पञ्चायती शासनले साहना, हिरण्यलाल श्रेष्ठलगायतका प्राध्यापकहरुको जागिर खोसेपछि उहा“ बेरोजगार हुनुभयो । यहीबीचमा ०३५ सालमा कमरेड पुष्पलाल निकै थलिनु भयो । नयाँ दिल्लीमा भारतीय नेता चन्द्रशेखरले उपचारको लागि पुष्पलाललाई राम्रो अस्पतालमा भर्ना गरेपनि बचाउन सकेनन । २०३५ साल साउन ७ गते उहाँको निधन भयो । पुष्पलालको निधनपछि साहना पुनः पार्टीको सक्रिय राजनीतिमा आउनुभयो । उहाँलाई पार्टीका तत्कालीन नेताहरु बलराम उपाध्याय, लोकनारायण सुवेदी, लोककृष्ण भट्टराई, शरणविक्रम मल्ल, बोर्णबहादुर कार्की (हाल प्रेस काउन्सिलका अध्यक्ष) रघु नारायणहरुले पुष्पलालको निधनपछि पार्टी चलाउनुप¥यो भनेर साहनालाई आग्रह गरे । त्यही आग्रह अनुसार उहाँ पार्टी नेतृत्वमा आउनुभयो । ०४२ सालमा मनमोहन र पुष्पलालले नेतृत्व गरेको साहनाको पार्टी एकीकरण भएर नेकपा माक्र्सवादी गठन भयो । ०४३ सालमा भारतको सारनाथमा भएको महाधिवेशनले मनमोहनलाई महासचिव बनायो र साहना त्यो पार्टीको शीर्È नेतृत्वमा रहनुभयो । यसबीचमा जनआन्दोलनको तयारी शुरु भयो । बिभिन्न घटकमा छरिएका कम्युनिस्ट पार्टीहरुलाई एक ठाउ“मा ल्याएर बाममोर्चा बनाउने काम सहज थिएन । साहना प्रधानले नै त्यस्को नेतृत्वदायी भुमिका खेल्नुभयो । उहाँको व्यक्तित्वले गर्दा नै बाममोर्चा गठन सम्भव भएको हो । नेतृत्व क्षमताकै कारण बाममोर्चाको संयोजकमा साहना सर्वसम्मतिले चयन हुनुभयो ।
पञ्चायत बिरोधी आन्दोलन चर्काउन कम्युनिस्ट र कांग्रेस पार्टीबीच सहकार्य जरुरी थियो । तर लामो प्रयाशपछि पनि संभव भइरहेको थिएन । तत्कालीन मालेको संगठन भुमिगत थियो, त्यसैले अलिक सहज पनि भयो । त्यसबेला सबैले स्वीकार गर्ने र संघर्Èको लामो अनुभव भएकी निडर महिला नेतृका हिसाबले साहनाको नेतृत्वमा सबै कम्युनिस्टहरु आन्दोलनमा एक भए । एकातिर कांग्रेसका गणेशमान सिंह, अर्कोतिर बाममोर्चाबाट साहना प्रधान चयन हुनुभयो । उहाँहरु दुवै जनआन्दोलनका कमाण्डर र सह कमाण्डर हुनुभयो । वास्तवमा जनआन्दोलनको उभार त्यही“बाट शुरु भइ पञ्चायत ढल्यो । जनआन्दोलन उत्कर्समा पुगेको बेला तत्कालीन राजा बीरेन्द्रसँग बार्ताका लागि पनि साहना प्रधान र राधाकृष्ण मैनाली र कृष्णप्रसद भट्टराईलाई पठाइएको थियो । जन आन्दोलनको सफलतापछि कांग्रेस र कम्युनिस्टको अन्तरिम सरकार गठन हुँदा बाममोर्चाबाट साहना मन्त्री बन्नुभयो । त्यसपछि नेकपा माले र नेकपा माक्र्सवादीको एकीकरण भई नेकपा एमाले बनेपछि उहाँ स्थायी समितिमा रहनु भयो । एकताको लागि पनि उहा“ले अगुवाई गर्नुभएको थियो ।
नेकपा एमाले बनेपछि उहा“ निरन्तर स्थायी कमिटी सदस्य हु“दै २०५४ सालमा पार्टी बिभाजन भएर नेकपा माले बनेपछि अध्यÔ समेत बन्नुभयो । ०४८ र ०५१ को निर्वाचनमा उहा“ काठमाडौंबाट निर्वाचित हुनुभयो । ०५६ मा पार्टी विभाजनका कारण एमालेकै नेतृ अष्टलक्ष्मी शाक्यसँग पराजित हुनुभयो । २०६२÷०६३ को जनक्रान्तिपछि गठित सरकारमा साहना उपप्रधान तथा परराष्ट्र मन्त्री हुनुभयो । उहाँले २०६३ चैतदेखि २०६५ बैशाखसम्म सो जिम्मेवारी सम्हाल्नु भएको थियो । उहाँले नै मलाई दक्षिण कोरियाको राजदुत बनाउनु भएको हो । सदैव नेपाली बाम तथा प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र बिभेटको बिरुद्ध लाग्ने साहना अव हामीबीच हुनुहुन्न । तर पनि उहाँले अघि सारेको मान्यतालाई सवैले अनुसरण गर्नैपर्छ । नेपाल महिला संघको संस्थापक महासचिव रहेर उहाँले महिला आन्दोलनको सुरुवात गर्नुभएको हो । साहना, साधना दिदी बहिनी र जनआन्दोलनका कमाण्डर गणेशमान सिंहकी पत्नी मंगलादेवी सिंह नेपाली महिला आन्दोलनका संस्थापक हुन् । वास्तवमा अब साहनाको अवसानस“गै नेपाली महिला आन्दोलनका पहिलो पुस्ताका अगुवा सकिएका छन । नेपाली महिलाहरु आज जुन ठाउ“मा आएका छन्, यसको जग बसाउने साहना–साधनाहरु नै हुन । हामीबीचबाट बिदा भएकी ओजिलो नेतृ कमरेड साहनालाई सलाम
राजधानी दैनिकमा २०७१ असोज ६ गते प्रकाशित लेख
